Postępowanie przygotowawcze jest pierwszym stadium procesu karnego. Zmierza do ustalenia, czy zostało popełnione przestępstwo oraz zebrania i zabezpieczenia dowodów dla sądu. Postępowanie przygotowawcze może zostać wszczęte wskutek doniesienia złożonego przez pokrzywdzonego lub inną osobę bądź z urzędu, jeśli organy ścigania same powezmą informację o możliwości popełnienia przestępstwa.
Stronami postępowania przygotowawczego są pokrzywdzony i podejrzany (na tym etapie nie występuje jeszcze oskarżony). Obie strony muszą zostać pouczone o swoich prawach przed pierwszym przesłuchaniem. Strony mają prawo składać wnioski dowodowe.
Śledztwo i dochodzenie
Postępowanie przygotowawcze może być prowadzone w formie śledztwa lub dochodzenia. Kryterium rozstrzygającym o tym, która forma zostanie zastosowana, jest to, jakiego czynu zabronionego ma dotyczyć postępowanie oraz kto jest sprawcą.
Podstawową formą postępowania przygotowawczego jest śledztwo. Kodeks postępowania karnego reguluje, w jakich przypadkach prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, a kiedy jedynie fakultatywne. Dlatego postępowanie przygotowawcze w formie śledztwa jest prowadzone:
Z kolei dochodzenie prowadzi się w sprawach o przestępstwa należące do właściwości sądu rejonowego:
Dochodzenie powinno zostać zakończone w ciągu 2 miesięcy, ale prokurator może przedłużyć ten okres do 3 miesięcy, a w wypadkach szczególnie uzasadnionych – na dalszy czas oznaczony. Śledztwo powinno zostać ukończone w ciągu 3 miesięcy.
Podstawową formą postępowania przygotowawczego jest śledztwo. Kodeks postępowania karnego reguluje, w jakich przypadkach prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, a kiedy jedynie fakultatywne. Dlatego postępowanie przygotowawcze w formie śledztwa jest prowadzone:
- gdy rozpoznanie w pierwszej instancji należy do właściwości sądu okręgowego;
- w sprawach o występki – gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Służby Ochrony Państwa, Straży Marszałkowskiej, Służby Celno-Skarbowej lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego;
- w sprawach o występki – gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, w zakresie spraw należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych;
- w sprawach o występki, w których nie prowadzi się dochodzenia.
Z kolei dochodzenie prowadzi się w sprawach o przestępstwa należące do właściwości sądu rejonowego:
- zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, ale w wypadku przestępstw przeciwko mieniu tylko wówczas, gdy wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekracza 200 000 zł;
- przewidziane w art. 159 Kodeksu karnego (bójka i pobicie z użyciem niebezpiecznych przedmiotów), art. 254a (zakłócenie; uszkodzenie działania sieci) i art. 262 § 2 (ograbienie zwłok, grobu, miejsca spoczynku);
- dotyczących art. 279 § 1 Kodeksu karnego (kradzież z włamaniem), art. 286 § 1 i 2 (oszustwo) oraz w art. 289 § 2 (zabór pojazdu połączony z przełamaniem zabezpieczenia), pod warunkiem że wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekracza 200 000 zł.
Dochodzenie powinno zostać zakończone w ciągu 2 miesięcy, ale prokurator może przedłużyć ten okres do 3 miesięcy, a w wypadkach szczególnie uzasadnionych – na dalszy czas oznaczony. Śledztwo powinno zostać ukończone w ciągu 3 miesięcy.
Organy prowadzące śledztwo i dochodzenie
Prokurator jest “gospodarzem” postępowania przygotowawczego: jest kierowniczym organem procesowym, któremu Kodeks przyznał sprawowanie nadzoru nad tym postępowaniem w zakresie, jakim go nie prowadzi. Prokurator może także objąć nadzorem postępowanie, o którym mowa w art. 307 (art. 326 § 1 k.p.k.).
Ogólna zasada przewiduje, że śledztwo prowadzi prokurator, jednak można powierzyć prowadzenie śledztwa Policji w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności w toku śledztwa. Powierzenie śledztwa lub czynności Policji nie może obejmować przedstawienia zarzutów, zmiany lub uzupełnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięcia śledztwa.
Organem prowadzącym postępowanie przygotowawcze w formie dochodzenia jest Policja. Uprawnienia Policji przysługują także organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej Administracji Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Żandarmerii Wojskowej oraz innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych, w zakresie ich właściwości.
Ogólna zasada przewiduje, że śledztwo prowadzi prokurator, jednak można powierzyć prowadzenie śledztwa Policji w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności w toku śledztwa. Powierzenie śledztwa lub czynności Policji nie może obejmować przedstawienia zarzutów, zmiany lub uzupełnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięcia śledztwa.
Organem prowadzącym postępowanie przygotowawcze w formie dochodzenia jest Policja. Uprawnienia Policji przysługują także organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej Administracji Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Żandarmerii Wojskowej oraz innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych, w zakresie ich właściwości.
Zakończenie postępowania przygotowawczego
W zależności od ustaleń poczynionych przez dany organ, postępowanie przygotowawcze może zakończyć się na różne sposoby.
- Jeśli brak jest dostatecznych dowodów uzasadniających podejrzenie przestępstwa lub społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, organ prowadzący może zadecydować o umorzeniu postępowania. W takiej sytuacji sprawa nie trafia do sądu.
- Organ prowadzący może skierować do sądu wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających, jeśli ustali, że podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności lub wystąpić z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania.
- Jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, organ prowadzący postępowanie wnosi akt oskarżenia do sądu.
Czym jest akt oskarżenia?
Akt oskarżenia jest pismem procesowym wnoszonym do sądu przez prokuratora lub Policję. Inicjuje on postępowanie sądowe w sprawie karnej. Akt powinien zawierać:
- imię i nazwisko oskarżonego oraz jego adres;
- dokładne określenie zarzucanego oskarżonemu czynu (wraz z opisem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia);
- wskazanie przepisów ustawy karnej, pod które podpada zarzucony oskarżonemu czyn;
- wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy;
- uzasadnienie oskarżenia.